Rijst - Su Tong

Omslag van Rijst.

Als in zijn dorp de gehele rijstoogst mislukt door een overstroming, ergens in de jaren 1920, wijkt de jonge Wulong uit naar de grote stad. Vanaf dat moment draait zijn leven alleen nog maar om rijst. Rijst is alles wat yang is: rijst is leven, rijst is macht, rijst is zekerheid, rijst is een man die een vrouw penetreert. Rijst is belangrijker nog dan geld, en als Wulong eens geld heeft, koopt hij daar in zekere zin weer rijstbenodigheden van: gouden tanden om rijst mee te eten en land in zijn geboortedorp om rijst op te verbouwen.

Wulong vindt na zijn aankomst in de grote stad een baantje in een rijsthandel. Hij trouwt eerst met de ene dochter, maar als zij met haar bastaardkind de benen neemt naar haar rijke en machtige minnaar, neemt hij de andere tot vrouw. Hij krijgt drie kinderen, maar de oudste, Misheng (‘rijstgeboren’) vermoordt zijn zusje als ze nog kinderen zijn. Zoons Misheng en Chaisheng willen allebei niet deugen. Ook Wulong zelf laat zich niet meer van het slechte pad afbrengen. Zijn ene schoondochter zoekt met iedereen ruzie om te voorkomen dat ze zelf op de kop gezeten wordt, de andere gaat ervandoor met de neef van de familie als die opeens weer opduikt. Alleen de vrouw des huizes, Wulongs echtgenote, doet niks duidelijk verkeerd, maar zij moet het allemaal maar ondergaan. Behalve over rijst gaat dit boek dus vooral over alle mogelijke ellende die mensen elkaar kunnen aandoen: mishandeling, geweld, honger, moord, verkrachting, meer moord, oorlog, marteling, diefstal, overspel…

Tegen het einde van zijn leven is Wulong stukje bij beetje steeds meer afgetakeld: gaande het boek raakt hij een teen en een oog kwijt, daarna begint hij weg te rotten door de syfilis, als hij wordt opgepakt door de Japanners wordt hij gemarteld tot er bijna niks meer van hem over is en wordt hem ook zijn andere oog uitgestoken. Aan het eind van het boek heeft hij alleen zijn gouden tanden nog. Geheel onttakeld onderneemt hij samen met Chaisheng een reis terug naar zijn geboortedorp. Hij heeft daar land gekocht, maar voor de zekerheid neemt hij ook een wagonlading rijst mee. Onderweg sterft hij, liggend in de rijst. Nauwelijks heeft hij zijn laatste adem uitgeblazen of Chaisheng trekt hem de gouden tanden uit de mond, om ze op te bergen in het kistje waar Wulong een handvol rijst in bewaarde.

Dit is Su Tongs eerste roman. De schrijver (1963) schreef dit boek in 1990-1991, toen hij nog geen dertig jaar oud was. Ik zou me verbazen over het vele geweld dat erin voorkomt en de vuiligheid, ware het niet dat hij die thematiek gemeen heeft met andere schrijvers van zijn generatie als Yu Hua en Mo Yan. Hoewel ik over het algemeen geen liefhebber ben van boeken zo vol met zinloos geweld, waarin niemand gespaard wordt en ook niemand werkelijk lijkt te deugen, is Rijst ontegenzeggelijk een goed boek - het is strak opgebouwd, de motieven zijn effectief ingezet, de personages zijn geloofwaardig in hun wereld - en ik heb het daardoor toch met waardering gelezen.

Besproken: Rijst door Su Tong, vertaald door Mark Leenhouts (Breda: De Geus, 1997).

Een paar boeken over Tian'anmen

Op 4 juni 1989 veegde het Chinese leger met veel geweld het Tian’anmenplein leeg.

Zes weken lang hadden studenten en stedelingen het plein bezet en gedemonstreerd voor meer vrijheid en meer democratie. De studenten boden een petitie aan de regering aan, die niet in ontvangst werd genomen. Sommigen gingen in hongerstaking. Er werd een Godin van de Democratie geconstrueerd op het plein, geïnspireerd op het Amerikaanse Vrijheidsbeeld. Uit alle hoeken van China trokken sympathisanten naar Beijing om de demonstraties te steunen. Ook in andere steden braken protesten uit.

En in de nacht van 3 op 4 juni 1989 trok het leger Beijing binnen, met tanks en andere bewapening, en veegde het plein en de straten leeg. Er vielen vele doden, hoeveel precies is nooit geteld. De Chinese regering heeft nooit erkend dat ze er verkeerd aan heeft gedaan het leger in te zetten tegen haar eigen burgers.

De 'tankman', 4 juni 1989 (het is me niet gelukt de fotograaf te achterhalen).

Op 4 juni aanstaande is dit bloedbad dertig jaar geleden. Daarom hier een aantal boeken die helemaal of zijdelings gaan over deze gebeurtenis. Dit is bij lange na geen uitputtende lijst en de selectie is ook nog eens vrij willekeurig – zie het gewoon als een leesidee in deze periode.

Beijing Coma, door Ma Jian
De verteller ligt in coma sinds het bloedbad op het plein. In zijn herinneringen lezen we over de aanloop naar de demonstraties, de mensen die er een rol in speelden (historische personen treden op onder nauwelijks verhulde pseudoniemen), de gebeurtenissen, het bloedbad zelf. Intussen volgen we ook wat er sindsdien is gebeurd in Beijing: China en de hoofdstad hebben zich snel ontwikkeld, overal schieten nieuwe gebouwen als paddenstoelen uit de grond, en de moeder van de hoofdpersoon wordt met haar comateuze zoon uit haar flatje gezet om plaats te maken voor nieuwe hoogbouw.

Zomer van verraad, door Hong Ying
Dichteres Lin Ying wordt eerst door de regering, dan door haar minnaar verraden als ze op 4 juni over de puinhopen haar huis weer bereikt en daar haar vriend in bed treft met diens echtgenote. Wat volgt is een zoektocht naar (seksuele) bevrijding en identiteit.

Hong Ying zei in het NRC over dit boek:

Ik wilde laten zien wat het voor een vrouw, voor haar lichaam, voor haar gedrag, betekent om in een situatie als die in 1989 te verkeren. Hoe reageert ze als ze alles kwijtraakt, de mogelijkheid om een gezin te stichten, de liefde, de vrijheid. In de jaren voor 1989 was in de kunstwereld en in literaire kringen in Peking eigenlijk heel veel mogelijk, de sfeer was vrij en democratisch, en wanneer een vrouw als Lin Ying dan ziet hoe haar vrienden worden opgepakt of zelfmoord plegen, reageert ze door zelf het genot te zoeken.

Omslag van De vette jaren.

De vette jaren, door Chan Koonchung
Het gaat heel goed met China: de economie groeit als een tierelier, het buitenland bejegent China met respect en iedereen is vreselijk gelukkig. Maar een paar mensen realiseren zich dat er een maand mist uit het collectieve geheugen, een maand die de omslag vormde van moeizaam voortploeteren naar de huidige vette jaren. Langzaamaan ontdekken ze wat er in die maand is voorgevallen en hoe de overheid erin is geslaagd om iedereen te laten vergeten wat er gebeurd is.
De vette jaren wordt gepresenteerd als een toekomstroman, maar handelt duidelijk over hoe zowel de Chinese overheid als de Chinezen omgaan met de bloedbad op het Tian’anmenplein.

Deze boeken kunnen niet in China worden uitgegeven of verkocht: het onderwerp is nog steeds taboe. Binnen China kan alleen heel voorzichtig, heel subtiel naar de gebeurtenissen worden verwezen. Han Han schreef het boek 1988: Ik wil met de wereld praten, waarin een iets oudere buurjongen van de hoofdpersoon in een niet nader genoemd jaar naar een niet nader genoemde grote stad vertrekt. Zhang Yueran schrijft in haar nieuwste roman Cocon over de vader van een van de hoofdpersonen, een professor die op een dag heel optimistisch naar Beijing vertrekt en niet veel later gedesillusioneerd terugkeert. In het jaar daarop, 1990, neemt de vader ontslag maar spreekt hij nog veel met zijn studenten over hun idealen. Voor de goede verstaander zijn de implicaties duidelijk.

Boeken:
Beijing Coma door Ma Jian, vertaald uit het Engels door Harry Pallemans (Amsterdam: Contact, 2009).
Zomer van verraad door Hong Ying, vertaald door Mark Leenhouts (Amsterdam: Meulenhoff, 1997).
De vette jaren door Chan Koonchung, vertaald door Yves Menheere (Utrecht: Signatuur, 2011).
Cocon 《茧》 door Zhang Yueran 张悦然 (Beijing 北京: Renmin Wenxue 人民文学出版社, 2016).
1988: Ik wil met de wereld praten 《1988：我想和这个世界谈谈》 door Han Han 韩寒 (Beijing 北京: Guoji Wenhua 国际文化出版公司, 2010).

Zhang Yueran in Leiden op 2 mei

Zhang Yueran.

Dit jaar is Zhang Yueran gastschrijfster van het Confucius Instituut van de Universiteit Leiden (CILU). Zhang Yueran (Jinan, 1982) is een van de invloedrijkste jonge schrijvers in China. Ze begon op haar veertiende met schrijven en publiceerde in de jaren daarna in toonaangevende Chinese literaire tijdschriften. Sindsdien heeft ze verschillende verhalenbundels en romans gepubliceerd, waaronder de bundel Tien liefdes en de roman Cocon. Veel van haar verhalen zijn sprookjesachtig en surrealistisch, maar haken tegelijk aan bij (duistere kanten van) de dagelijkse realiteit.

In Leiden zal Zhang Yueran optreden bij Old School, waar ik haad zal interviewen. Het interview wordt Chinees-Nederlands getolkt en alle geïnteresseerden zijn welkom. Dus kom ook!

Zhang Yueran geïnterviewd door Annelous Stiggelbout
Plaats: Old School, Pieterskerkhof 4A, 2311 SR Leiden
Datum en tijd: 2 mei 2019, inloop vanaf 19:30, aanvang 20:00
Taal: Chinees (Mandarijn) en Nederlands
Toegang is gratis en het CILU biedt alle bezoekers een drankje aan.

In samenwerking met uitgeverij De Geus laat het CILU bovendien Zhangs bundel Tien liefdes vertalen. De verhalen in de bundel worden vertaald door acht sinologen, beginnende en meer ervaren, onder redactie van mij. De bundel verschijnt in september bij De Geus.

Dit is de vijfde keer dat het Confucius-instituut zo'n vertaalproject organiseert. Eerder zijn verschenen Hartenvrouw van Su Tong, Krekel, krekel van Bi Feiyu, Rennend door Beijing van Xu Zechen en Flesjes knallen van Yu Hua. Na vier mannen werd het tijd voor een vrouw, vond ook het CILU, dus het project van dit jaar is Tien liefdes van Zhang Yueran.

Dit zijn mooie vertaalprojecten: ervaren vertalers hebben er een leuke klus aan en beginnende vertalers krijgen de kans om te snuffelen aan het vak van literair vertaler, hun werk wordt goed nagekeken door een redacteur en het wordt nog gepubliceerd ook. Verschillende van de auteurs zijn niet eerder in het Nederlands verschenen, dus ook voor hen is het een mooie kans. Bovendien krijgen de vertalers de gelegenheid om met de auteur van gedachten te wisselen, want ook altijd zeer nuttig is.

"Meisjes uit het noorden" door Sheng Keyi

Jaren geleden vertaalde ik voor Armada een fragment uit Meisjes uit het noorden, een hoofdstuk waarin hoofdpersoon Qian Xiaohong een paar dagen thuis bij haar ouders is, in een klein boerendorp. Bij haar vertrek, terug naar de grote stad Shenzhen, laat ze een brief achter voor haar vader:

Jullie zijn allemaal nog nooit in S geweest, alles wat jullie weten is van horen zeggen, maar dat is maar een deel van het verhaal. Jullie weten niet dat heel veel mensen er keihard werken voor hun geld. Mensen werken in fabrieken, eten instantnoedels voor 50 cent en een maaltijd in de kantine voor 1 yuan per portie, ze maken eindeloze overuren, werken minstens tien uur per dag, allemaal om elke maand een behoorlijk loon te verdienen, en dat is dan nog maar drie-, vierhonderd yuan. (…) 

Met mij gaat het wel goed, ik ben kamermeisje geworden in een hotel, dat is een stuk beter dan fabriekswerk. Papa, er zijn wel mensen die in het leven zitten, ik heb medelijden met ze. Het is niet zo dat ze dat werk zelf leuk vinden, zij hebben het ook heel zwaar, of ze zijn door hun geschiedenis die wereld in geduwd. Ik ken ook een paar meisjes hier uit de streek, heel mooie meisjes, en aardig bovendien. Een van die meisjes is die richting ingeslagen omdat ze geld wilde verdienen voor haar zieke moeder. Moeten we kwaad spreken van zulke mensen?

Omslag van Meisjes uit het noorden.

Uit wat ik vertaalde, kreeg ik de indruk dat Meisjes uit het noorden een soort companion piece was van Fabrieksmeisjes, het non-fictiewerk van Leslie Chang over de jonge vrouwen die in Shenzhen de fabrieken bemensen waar al onze westerse gebruiksartikelen, van iPhones tot knuffelberen, worden gemaakt. Xiaohong was dan zo’n meisje, ze zou moeilijkheden tegenkomen, mensen die haar wilden uitbuiten, mannen die iets van haar wilden, maar ze zou haar integriteit en onschuld weten te bewaren.

Maar dan doe je Xiaohong tekort. In de eerste plaats is ze geen fabrieksmeisje – ze houdt het nog geen twee weken uit in de fabriek. Ze voelt zich behandeld als een machine tussen de machines en houdt het al snel voor gezien. Daarbij is ze niet alleen een slachtoffer (van uitbuiting, aanranding, vooroordelen, wat al niet): Xiaohong en haar beste vriendin Li Sijiang hebben een hoop lol in Shenzhen. Ze hebben zich bevrijd van hun familie en het bekrompen platteland en zijn nu in een grote stad met oneindig veel mogelijkheden en niet te vergeten een heleboel lekkere kerels. Want inderdaad, zowel Xiaohong als Sijiang wordt misbruikt en de eerste helft van het boek laat zich samenvatten als ‘twaalf ambachten, dertien hitsige engerds’, maar als Xiaohong haar partner zelf mag uitkiezen, vindt ze seks ook gewoon leuk. Ze laat zich versieren door een man met maffia-connecties – of versiert zij hem? – omdat ze hem zo knap vindt, en is vooral teleurgesteld dat ze nog helemaal niet is klaargekomen als hij haar na één beurt alweer aan de kant zet. En wordt haar weer eens een oneerbaar voorstel gedaan door een of andere ouwe griezel, dan laat ze dat niet lijdzaam over zich heenkomen, maar bijt ze vals en vol humor van zich af.

Xiaohong en Sijiang werken zich langzaam op, eerst samen, later apart, tot Xiaohong een behoorlijk goede baan en Sijiang een lieve man heeft. Dan gaat het natuurlijk alsnog mis en vooral voor Sijiang loopt het boek heel treurig af. In de laatste hoofdstukken krijgt het boek iets magisch-realistisch: Xiaohongs toch al grote borsten beginnen te groeien en houden daar niet meer mee op, tot ze haast niet meer kan lopen. Uiteindelijk worden ze zo zwaar dat ze Xiaohong tegen de grond trekken en ze niet meer overeind kan komen. Het ondernemende meisje geveld door haar eigen seksualiteit – een deprimerend einde van een vaak zo opgewekt boek.

Besproken: Meisjes uit het noorden 《北妹》 door Sheng Keyi 盛可以 (Tianjin 天津: Tianjin Renmin Chubanshe 天津人民出版社, 2011).

Ook genoemd:
'Terug naar huis', fragment uit Meisjes uit het noorden door Sheng Keyi, vertaald door Annelous Stiggelbout, in Armada nr 63/64, augustus 2011.
Fabrieksmeisjes door Leslie Chang, uit het Engels vertaald door Albert Witteveen (Artemis & co, 2013).

De moeder de vrouw: "Mijn moeder" door Zhang Jie

Het stomme van een Boekenweekthema als ‘de moeder, de vrouw’ is dat het vrouwen maar weer eens reduceert tot niets anders dan moeders en het is seksistisch en mopperdemopper don’t get me started. Het mooie van een stom thema als ‘de moeder, de vrouw’ is dat allerlei vrouwen en moeders in de pen geklommen zijn en er al de hele week een hele vracht aan interessante artikelen en boeken uitkomt over alle mogelijke aspecten van het vrouw-zijn en het moederschap in de literatuur.

Omslag van Mijn moeder, vertaald
door Koos Kuipers (De Geus, 1998).

Dus daarom hierbij van mij ook een korte bespreking van een boek van een vrouw over haar moeder: Mijn moeder van Zhang Jie.

Zhang Jie werd geboren in 1937. Al na een paar maanden liet haar vader haar en haar moeder in de steek, zodat ze werd opgevoed door haar moeder in een tijd dat alleenstaande moeders in China nog minder geaccepteerd waren dan nu. Dit heeft ervoor gezorgd dat Zhang een zeer sterke band met haar moeder had. Mijn moeder is een gedetailleerde beschrijving van moeders laatste maanden en haar uiteindelijke dood.

De moeder in het boek is tachtig, ze heeft hersenkanker gekregen en het is niet verrassend dat ze uiteindelijk sterft. Maar Zhang Jie pijnigt zich met de gedachte dat ze in die laatste maanden alles anders had moeten doen: elke beslissing brengt achteraf een ‘had ik nou maar’. Had ik nou maar A in plaats van B, dan had ze nog geleefd. Had ik nou maar niet alleen C maar ook nog D en E, dan was ze langer bij ons gebleven. Mijn moeder heeft alles voor me gedaan, is de verzuchting steeds weer, hoe kan ik haar ooit terugbetalen? Ik schiet op alle fronten tekort!

Het helpt niet dat moeder en dochter elkaar bovendien voortdurend leugentjes om bestwil vertellen om elkaar pijn te besparen of te troosten. En aangezien ze allebei weten dat de ander dit doet, moeten ze alle informatie die ze van elkaar krijgen in twijfel trekken. Steeds als Zhang Jie hoopt dat ze het juiste heeft gedaan, kan dat toch weer op losse schroeven komen te staan als ze gaat twijfelen of haar moeder wel de waarheid sprak en niet probeerde haar te sparen, en had ik nou maar beter opgelet in plaats van mijn moeder te geloven, had ik nou maar…

Het is pijnlijk om te lezen, elke pagina weer is er Zhang Jie’s schuldgevoel. Terwijl ze ongekend veel over heeft voor haar moeder. Ze gaat door roeien en ruiten, loopt alle mogelijke ziekenhuizen en dokters af om de beste zorg te krijgen, ze zoekt achterdeuren, kruipt voor op de wachtlijst… alles voor moeder. Regelmatig voelt ze zich schuldig dat ze ook vaak aan het werk is en tijd doorbrengt met haar man of haar eigen dochter – je krijgt de indruk dat ze het gevoel heeft dat ze alle uren in haar dag, zo niet meer, aan haar moeder zou horen te besteden. Een nobele gedachte, maar als iedereen er zo over zou denken, zou de maatschappij, zelfs de Chinese, krakend tot stilstand komen. Xiaoshun, het idee dat je alles over moet hebben voor je ouders, die je immers het leven hebben geschonken, is een belangrijk Chinees concept. Tegelijk is er niks specifieks Chinees aan om de lat te hoog te leggen en dan jezelf verwijten dat je niet aan je eigen eisen voldoet – dat kunnen we hier ook prima.

Het boek biedt een goed inkijkje in bepaalde aspecten van de Chinese manier van denken. Zoals gezegd ziet Zhang Jie er in dit boek geen been in om haar relaties en contacten aan te wenden om voordeeltjes te halen voor haar moeder of moeder hoger op een wachtlijst te krijgen. Haar gevoelens zijn heel begrijpelijk – uiteraard is niets belangrijker dan je eigen moeder – maar het is interessant om te zien dat ze eigenlijk nergens in overweging neemt dat andere mensen ook moeders hebben. Als ze een keer niet langer aandringt op een bepaald punt, neemt ze zichzelf achteraf kwalijk dat ze te veel aan andere mensen heeft gedacht en te weinig aan haar moeder.

Een zwaar boek, al met al, maar zeer de moeite waard.

Besproken: Mijn moeder: De laatste dagen met mijn moeder door Zhang Jie, vertaald door Koos Kuipers (Breda: De Geus, 1998).

Twee nieuwe kinderboeken van Cao Wenxuan

Er is nog maar heel weinig Chinese kinder- of jeugdliteratuur vertaald naar het Nederlands (andersom veel meer, van Annie M.G. Schmidt tot Hans & Monique Hagen), dus het is mooi dat er nu weer twee boeken aankomen van Cao Wenxuan, een van de meest gevierde Chinese kinderboekenschrijvers.

Cao Wenxuan heeft in eigen land al allerlei prijzen gewonnen en kreeg in 2016 de Hans Christian Andersen-prijs voor Brons en Zonnebloem, een verhaal over de vriendschap tussen een arme plattelandsjongen en een meisje uit de stad dat tijdens de Culturele Revolutie naar zijn dorp wordt gestuurd. Dit boek is trouwens nog niet in het Nederlands vertaald, wel in (onder andere) het Engels en het Duits.

Wat is er al wel van Cao verschenen in Nederland: in 2016 De veer bij Clavis en in 2017 drie boeken vertaald uit het Engels. En daar komen nu twee titels bij, ook in de serie Wawa de wondervogel en uitgegeven door Leonon: De zwarte kat en Waar is de baby?, deze keer rechtstreeks uit het Chinees vertaald, door mij.

Omslag van De zwarte kat.

Hoofdpersoon Wawa is een vreemdsoortige vogel die op een dag is neergestreken in Spreeuwenstad en niet meer is weggegaan. Hij weet niet zeker of hij zijn soortgenoten ooit nog zou kunnen terugvinden, maar hij is zich intussen thuis gaan voelen in het stadje en wil er niet meer weg. In De zwarte kat maakt Wawa een nieuw vriendje: een verweesd klein sijsje dat hij als een soort petekind opneemt. Tragiek slaat toe als het sijsje te grazen wordt genomen door de zwarte kat uit de titel, en Wawa besluit tot wraak. Hij maakt het de kat op allerlei manieren flink lastig tot het beest niet meer weet waar ze het zoeken moet.

In Waar is de baby? is Wawa getuige van kinderroof: een snode vreemdeling steelt een baby uit een kinderwagen als er even niemand oplet. Wawa houdt alles scherp in de gaten en weet uiteindelijk de dorpelingen duidelijk te maken wat er gebeurd is en hen naar de baby toe te leiden. En passant heeft hij de snode vreemdeling op weten te sluiten.

Omslag van Waar is de baby?

Best zware kost eigenlijk, was mijn eerste indruk: een dood kameraadje, een ontvoerde baby... En dat blijkt wel te kloppen met Cao’s ideeën over kinderliteratuur: hij wil niet alleen iets simpels zeggen over het dagelijks leven, maar ook moeilijker onderwerpen aan de orde stellen. De verhalen zijn eenvoudig verteld, maar daarom niet minder effectief. Met een paar subtiele zinnen laat Cao in De zwarte kat mooi zien hoe Wawa vaderlijke gevoelens heeft voor het sijsje, en hoe hij aan het eind van het boek zijn grote verdriet om diens dood verwerkt door het sijsje symbolisch te begraven. Tegelijk zijn de wraakacties tegen de zwarte kat fijn slapstickachtig neergezet.

Een ander thema dat me begon op te vallen aan Cao’s werk, voor zover ik het ken, is dat hij graag over vogels schrijft. In de Wawa-boeken natuurlijk, maar ook De veer benadert zijn onderwerp vanuit vogels en zijn bekendste essay (sanwen) 'Crows' filosofeert over alle aspecten van het kraai-dom.

De zwarte kat en Waar is de baby? worden vrijdag 5 april om 16:00 feestelijk gepresenteerd in boekhandel De Vries Van Stockum in Den Haag. Toegang is gratis, meld je van tevoren aan en maak kans op alle boeken van de Wawa-serie.

Besproken werk van Cao Wenxuan:
De Wawa de wondervogel-serie:
– Spreeuwenstad en de piraten, Red de visser en Hoe pak je een adelaar aan?, via het Engels vertaald door Anne-Marie Westra-Nijhuis (Lierderholthuis: Leonon, 2017).
– De zwarte kat en Waar is de baby?, uit het Chinees vertaald door Annelous Stiggelbout (Lierderholthuis: Leonon, 2019).
De veer, uit het Chinees vertaald door Lise Merken (Hasselt: Clavis, 2016).
'Crows', vertaald door Helen Wang, in Pathlight Summer 2015. Ook online te lezen via Read Paper Republic.
Bronze and Sunflower, vertaald door Helen Wang (Londen: Walker Books, 2015).

The Good Dinners - Zhang Chu

Een oude vrouw komt in een klein dorp wonen en leidt daar een onopvallend leven. Ze leert een paar andere vrouwen kennen maar doet niet echt mee met het dorpsleven en -geroddel. Op een dag ziet ze een jongen die blijkbaar door de andere kinderen gepest en uitgesloten wordt. Kort daarna komt hij ‘s avonds als ze in slaap valt haar kliekjes stelen, en zij begint eten speciaal voor hem klaar te maken. Uiteindelijk leggen ze contact. Maar dan worden de dorpelingen boos: de jongen heeft aids, zijn ouders zijn er al aan overleden en ze geloven dat hij besmettelijk is. Intussen wordt langzaam duidelijk dat de oude vrouw in haar vorig leven een beroemde diva was en haar kinderen willen dat ze de rol van beroemde moeder weer komt spelen – waar zij geen trek in heeft.

De jongen woont op een heuvel vlak buiten het dorp, die de oude vrouw eigenlijk niet meer op komt. Als alle antagonisten – de dorpelingen, de zoon – haar komen opjagen, klimt ze, stapje voor moeizaam stapje, toch naar hem toe, omhoog, de lucht en de sterren tegemoet.

In het Chinees wordt de omgeving van het dorp zo omschreven:

麻湾呢，除了村西有块方圆百米的土岗，全然是平地。若是站荒田里环四周，便是由地平线草草勾勒的浑圆。

Letterlijk wordt die tweede zin:

Als je, staande in het veld, om je heen keek, werd je door de horizon om-schetst met een volmaakte cirkel.

Ik zou er denk ik van maken:

Als je in het veld stond en om je heen keek, was de horizon als een volmaakte cirkel om je heen getekend.

Maar de Engelse vertaling is werkelijk subliem:

As for the village itself, it was as flat as could be, bar one hillock at the western edge, maybe one hundred meters in circumference. You could stand out in the fields and the horizon would sketch a perfect circle around you.

Grafheuvel in de buurt van Xi'an. Foto van hier, via Google.

Ik realiseer me, nu ik deze beschrijving nog eens lees, dat de heuvel waarschijnlijk een grafheuvel is van een keizer of ander hooggeplaatst persoon uit vroeger tijden, wat de dood-metafoor nog sterker maakt.

Zhang Chu (Hebei, 1974) is een van de bekendere schrijvers van zijn generatie. Hij werd me een paar jaar geleden getipt als een interessante naam om in de gaten te houden. Voor dit verhaal won hij de Lu Xun-literatuurprijs, een belangrijke Chinese prijs.

Verhaal: ‘The Good Dinners’ door Zhang Chu, vertaald door Roddy Flagg, in Pathlight Autumn 2015.

Russian Army Belt – Ma Xiaoli

Qin, een Chinese luitenant-kolonel aan de Russische grens, heeft al jaren een vriendschappelijke competitie met Boris, de Russische kolonel aan de overkant. Als de relaties in de loop der decennia wat ontdooien, houden de twee legers af en toe een gezamenlijke oefening, wat de verhoudingen nog wat verder verdiept maar ook de verschillen zichtbaarder maakt.

Chinese en Russische soldaten op een gezamenlijke oefening.
Foto van hier, via Google.

Tegen die achter-grond is dit een parabel over cultuurverschillen: mensen uit verschil-lende landen pakken dingen verschillend aan en reageren verschillend op dingen, en zo hoort het ook. We moeten elkaars verschillen aanvaarden zonder onszelf minder te vinden. Wij zijn wij en zij zijn zij en zo is het goed. Soms pakken de Russen iets dom aan en komen de Chinezen te hulp, dan weer reageren de Russen ergens juist heel goed op terwijl de Chinezen niet die mogelijkheid hebben. Qin vindt de Russische legerriem mooier dan de Chinese, maar ziet opeens de schoonheid en waarde van de Chinese riem in als Boris graag wil ruilen: we moeten onze eigen dingen op waarde weten te schatten.

Ma Xiaoli ging schrijven na een carrière van dertig jaar in het leger, aldus het toelichtende tekstje, en zo krijgen we een verhaal dat nadrukkelijk literair is en zich al even nadrukkelijk afspeelt in het Chinese leger. Hoe zou je dat genre noemen, legerliteratuur? Militaire literatuur? De Chinese literatuur heeft meer van dit soort niches: Liu Qingbangs ‘Pigeon’ (Pathlight oktober 2015, vertaald door Rachel Henson) dat zich afspeelt in een kolenmijn, geschreven door een schrijver die inderdaad die achtergrond heeft. Yan Lianke’s Dien het volk: ook een verhaal van een schrijver uit het leger, dat zich afspeelt in het leger. A Yi’s literatuur over misdaad – geen thrillers of whodunits, maar verhalen die zich afspelen in het milieu van politiemensen en/of misdadigers – terwijl A Yi zelf politieman is geweest. In de Nederlandse literatuur komt dit voor zover ik weet bijna niet voor, terwijl het volgens mij een verrijking is. Ik weet niet of mensen die het leger, de mijn of de politie van nabij kennen zulke literatuur extra fijn vinden, maar de lezer die die werelden niet kent leert er iets meer door en het verhaal zelf wordt geloofwaardiger (en rijker) doordat de auteur deze wereld van binnenuit kent.

Verhaal: ‘Russian Army Belt’, door Ma Xiaoli, vertaald door Philip Hand, in Pathlight Autumn 2015.

De taal van Sheng Keyi in Meisjes uit het noorden

Ik ben Meisjes uit het noorden van Sheng Keyi aan het lezen. Een recensie/verslag volgt, als ik het uit heb, maar ik kan alvast iets zeggen over de taal. Sheng Keyi heeft een enorme lol met het Chinees, ze speelt ermee, de taal huppelt werkelijk over de regels. Ze gebruikt een spreekwoord (chengyu), keert hem dan om, knipt hem nog eens in tweeën. Ze gooit er een gewone zin in, en herhaalt die dan een regel verderop in een heel andere betekenis. Ze rekt haar metaforen op tot ongelooflijke proporties, zodat ze een beetje belachelijk worden maar nog steeds kloppen als een bus.

Hoofdpersoon Qian Xiaohong en haar collega, op wie ze een oogje heeft, zijn aan het overwerken. Het is al laat. Dan valt het licht uit. De collega wil het lichtknopje proberen en treft Qian Xiaohong, die ernaast op de loer ligt. En dan volgt dit dialoogje (zonder aanhalingstekens), met letterlijke vertaling:

灯坏了。 Het licht is kapot.
我看看。 Ik kijk even.
看也坏了。 Kijken toch kapot.
坏了也看。 Kapot toch kijken.
那你看了。 Kijk dan maar.
我不看了。 Ik kijk niet meer.

(En dan gaan ze met elkaar naar bed, natuurlijk, in het donker.)

In meer natuurlijk Nederlands krijg je iets als:

Het licht is kapot.
Laat me even kijken.
Als je kijkt is het nog steeds kapot.
Als het kapot is, wil ik nog steeds kijken.
Nou, kijk dan maar.
Nee hoor, laat dan maar.

Een andere mooie, die zich iets makkelijker laat vertalen (maar nog steeds in het Chinees iets mooier is). Over een vriend van Xiaohong die een drieling krijgt:

朱大常运气好，老婆一口气生了三个儿子，朱大常老婆运气不好，一口气生下三个。
Zhu Dachang had geluk, zijn vrouw baarde in één keer drie zonen. Zhu Dachangs vrouw had pech, ze moest in één keer drie kinderen baren.

Heerlijk boek, dus. Helaas nog niet in het Nederlands vertaald. Er is wel een Engelse editie, Northern Girls, vertaald door Shelly Bryant.

Besproken: Sheng Keyi 盛可以, Meisjes uit het noorden 《北妹》 (Tianjin 天津: Tianjin Renmin Chubanshe 天津人民出版社, 2011).

Jiayang Fan over Yan Lianke in The New Yorker

Afgelopen oktober verscheen in de New Yorker een lang artikel over Yan Lianke, de ‘meest verboden schrijver van China’. Het is een bijzonder goed artikel: journaliste Jiayang Fan reist met Yan mee naar zijn geboortestad in de provincie Henan, waar de schrijver haar voorstelt aan zijn familie en rondleidt door zijn geboortedorp.

Yan en zijn broer, gepensioneerd postbode, boden aan me het dorp te laten zien. Ik vroeg of we de simpele aarden hut konden bekijken waar Yan was geboren, en ze brachten me naar een raamloze betonnen doos met een golfplaten dak. Het oude huis was afgebroken, vertelde Yan, maar het verhaal van hoe dat zo gekomen was, was een leerzame parabel. Een jaar of tien geleden had hij het willen kopen, maar de eigenaar, een boer, hield het af, en hoe meer geld Yan bood, hoe onwilliger de boer werd. Op een dag zag een buurman dat de grond rond de hut helemaal was omgespit. Yan begreep dat de boer doordat hij steeds hogere bedragen bood, was gaan geloven dat er kostbaarheden begraven moesten liggen. Geredeneerd volgens de logica van zhan pianyi, altijd willen profiteren van anderen, kon het niet anders of Yan probeerde hem af te zetten en hij zou wel gek zou zijn om te verkopen voordat hij had ontdekt wat een onbewoonbare aarden hut zo waardevol maakte. De Culturele Revolutie had een hele generatie beroofd van het concept ‘emotionele waarde’.

Omslag van Dien het volk,
vertaald door Mark Leenhouts
(Podium, 2007).

Yan heeft intussen zowel in China als erbuiten allerlei prijzen gewonnen, hij is twee keer genomineerd voor de Man Asian Literary Prize en hij wordt genoemd voor de Nobelprijs voor Literatuur. In Henan is hij wereldberoemd, ook al heeft bijna niemand daar zijn boeken gelezen. (‘“Wat heeft het voor zin,” zegt zijn broer. “Het gaat me toch boven de pet.”’) En sommige van de boeken van zijn hand die in het westen het bekendst zijn, zoals Dien het volk, A Dream of Ding Village en The Day the Sun Died, zijn in China niet te koop door de censuur.

Jiayang Fan schrijft hoe bij een bezoek aan de VS Yans Amerikaanse uitgever Morgan Entrekin hem vraagt naar de politieke situatie in China.

Yan schudde het hoofd en antwoordde dat het hem steeds meer aan de Culturele Revolutie deed denken.
Entrekin zette grote ogen op. ‘Zo erg kan het toch niet zijn,’ zei hij.
Yan legde uit dat hij, vooral sinds vorig jaar de limiet op het aantal termijnen voor een president was afgeschaft [en Xin Jinping dus onbeperkt president kan blijven], een geleidelijke achteruitgang zag, met name op gebied van vrijheid van meningsuiting. Niet alleen had hij meerdere malen een nieuw boek niet kunnen publiceren, uitgevers wilden zijn oudere titels ook niet meer distribueren: ‘Alles waar Yan Lianke op staat, wordt zonder onderscheid van de plank gehaald.’
Even was het stil.
‘Maar buiten China krijg je erkenning voor je talent!’ zei Entrekin, in een poging de sfeer te redden.
‘Elk jaar als de winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur wordt bekendgemaakt, wordt er iemand naar mijn huis gestuurd om op me te passen, voor geval opeens de hele internationale pers op me af komt en ik iets onbehoorlijks zeg,’ zei Yan. ‘En het ergste is dat ze speciaal mijn beste vriend sturen. Maar dat is natuurlijk gewoon slim: niemand die beter toezicht op je kunnen houden dan de mensen die je het meest na staan.’

Goed artikel dus, ga het maar eens lezen.

Shorbulak - Zhang Xianliang

Filmposter voor Shorbulak, 1984.

In 2004-2005 studeerde ik in Taiwan en volgde ik lessen Hedendaagse Chinese literatuur. Ons klasje van vijf, zes gevorderde buitenlandse studenten las onder leiding van lerares Wu Taoyuan het ene hedendaagse Chinese korte verhaal na het andere en allemaal eindigden ze met treurnis en ellende. Er ging iemand dood, of ze kregen elkaar niet, of iemand bleef midden in de nacht achter bij de spoorlijn, tot onze klas begon te sputteren: we wilden wel eens iets dat goed afliep. Dus toen lazen we 'Shorbulak' en het is inderdaad een hartverwarmend verhaal.

De hoofdpersoon, een vrachtwagenchauffeur in Xinjiang, vertelt ons zijn levensverhaal: afkomstig uit een arm boerengezin in Henan vlucht hij voor de hongersnood om in Xinjiang zijn geluk te beproeven. Hij is een deugdzaam man, beste bedoelingen, een goede daad voor iedereen. Hij heeft de moed om de juiste keuzes te maken: als zijn eerste vrouw van een ander blijkt te houden, is hij verdrietig maar laat hij haar gaan. En uiteindelijk wordt hij voor zijn goede daden beloond met een lieve tweede vrouw en fijn stiefzoontje.

In het hele verhaal komt niet één Oeigoer of Kazakh of andere ethnische minderheid voor, alle personages zijn Han-Chinese pioniers – kolonisten, feitelijk. Het werk van een vrachtwagenchauffeur in deze barre grensgebieden wordt een stuk rooskleuriger gepresenteerd dan het is, want in werkelijkheid moesten die chauffeurs even goed moet uitkijken voor rovers als voor corrupte tolbeambten. ‘Shorbulak’ leest als propaganda. Fijne propaganda, over eerlijke, behulpzame, hardwerkende pioniers die een kale, lege provincie opbouwen en goed voor elkaar zorgen en tevreden zijn met hun eenvoudige leven. Het verhaal is in 1984 zelfs verfilmd.

Tegelijk komen ook de minder mooie aspecten van de recente Chinese geschiedenis wel degelijk voorbij: de hongersnood die volgde op de Grote Sprong Voorwaarts, de Culturele Revolutie, de barre omstandigheden waarin de ‘opgeleide jongeren’ leefden die van de grote steden naar het platteland waren gestuurd. De nadruk ligt op de moed en ijver van de personages, maar eigenlijk is de meeste narigheid die hen overkomt een gevolg van overheidsbeleid of misstanden.

Zhang Xianliang, in Nederland uitgegeven als X.L. Zhang, heeft twintig jaar in strafkampen gezeten en veel van zijn romans spelen zich daar dan ook af. Hij is ook in dit verhaal niet bang om vervelende dingen te noemen, terwijl hij tegelijk een positieve boodschap verkondigt.

Besproken: ‘Shorbulak’, door Zhang Xianliang, vertaald door Anne Sytske Keijser, in Het Trage Vuur nr. 8, september 1999.

Ritueel voltooid – Su Tong

Het Trage Vuur nr. 7
Vertaald door Jeanne Boden

Een folklorist komt aan in een dorpje en hoort daar over een interessant – en schokkend – ritueel: in vroeger dagen werd er eens in de drie jaar ‘een geest geloot’. Alle bewoners trokken een lootje en degene die het lootje met ‘geest’ trok werd in een witte doek gewikkeld, in een groot vat gegooid en door de anderen met stokken doodgeslagen. De folklorist is even geschokt als enthousiast: dat is nog eens een vondst! Hij stelt voor het ritueel nog eens op te voeren en de dorpsbewoners gaan na enig aarzelen akkoord. Het is natuurlijk maar voor de vorm, stelt de folklorist hen gerust.

Ja ja. Het loopt slecht af, natuurlijk.

Dit verhaal is mooi verteld: een beetje magisch realisme (wat is er nou precies gebeurd? Wat is er werkelijk, wat bijgeloof, wat echt onverklaarbaar?), flink wat xungen en een snufje geweld.

Het ‘zoeken naar wortels’, 寻根文学 xungen wenxue, is een literaire stroming uit de jaren ‘80, waarin veel schrijvers teruggrepen op het leven op het platteland en de gebruiken en onderlinge relaties daar. Han Shaogong is een grote naam in dit genre, en dit verhaal deed me in eerste instantie erg aan zijn werk denken.

Su Tong (1963) is in Nederland vooral bekend van zijn verhaal ‘Een schare vrouwen en concubines’, dat is verfilmd door Zhang Yimou als Raise the Red Lantern. Er is nog veel meer werk van hem vertaald, van korte verhalen in Het Trage Vuur tot romans als Rijst en Mijn leven als keizer. Rondgoogelend kwam ik een artikel van Anne Sytske Keijser tegen, in 1994 gepubliceerd in Raster:

Een van de terugkerende thema’s in Su Tongs werk (...) is het oproepen van het verleden. Su Tong doet dit door een verteller (meestal een ‘ik’) episodes uit het leven van diens familieleden en dorpsgenoten te laten reconstrueren. De verteller heeft doorgaans zijn hele leven in de stad gewoond, terwijl de generaties van zijn grootvader en vader nog op het platteland zijn opgegroeid. Hij kent het platteland eigenlijk alleen uit versnipperde verhalen. De verteller wordt gedreven door de instinctieve behoefte om de leemtes in die verhalen op te vullen, om erachter te komen wat er nu werkelijk is gebeurd met een zeker iemand, wat de ware toedracht was bij een bepaalde gebeurtenis. Hij volgt een haast journalistieke aanpak: gesprekken met informanten en bezoeken aan het dorp, gecombineerd met zijn eigen inlevingsvermogen leveren fragmentarische, maar toch sluitende verhalen op. (...) Over veel taferelen hangt een waas dat de exacte waarneming belemmert.

Dit gaat over het korte verhaal ‘Vliegend over mijn ouderlijk dorp Fengyangshu’, maar het beschrijft eigenlijk ook precies ‘Ritueel voltooid’. Het verleden is belangrijk voor Su Tong.

Bij de dood van een middelbare scholiere – Xiao Sa

Het Trage Vuur nr. 7
Vertaald door Audrey Heijns

Bij de rivier de Tamsui in Taipei wordt een verdronken twaalfjarig meisje gevonden, zonder onderbroek aan maar niet verkracht.Wat is er gebeurd? De verteller, een student journalistiek, gaat op onderzoek uit en zo horen we uit verschillende invalshoeken wie dit meisje was en waarom ze is verdronken. De politieman die het onderzoek leidt, de juf op school die haar vertrouwen wilde winnen, haar verdrietige vader wiens huwelijk nu echt instort, de oma van de hoofdverdachte die geen kwaad in hem ziet, zijn vader, die alleen maar kwaad in hem ziet… en tot slot de hoofdverdachte zelf, die bekent. Iedereen liegt, iedereen kijkt alleen vanuit het eigen perspectief en niemand die het meisje echt zag voor wie ze was, begreep wat er in haar omging, alleen hij. (En ook niemand die hem werkelijk zag. Zo vinden ze elkaar.)

Je ziet wel vaker verhalen vanuit verschillende perspectieven, mooi hier is dat ze op verhalende wijze aan elkaar zijn geknoopt via de journalistiekstudent. Misschien een iets gekunstelde oplossing, maar ergens ook natuurlijker dan er alleen een kopje boven te zetten van ‘De agent’, ‘De vader’, ‘De oma’. Goed opgebouwd, dus.

En zo verdrietig, de verspilde moeite, het egoïsme van alle betrokkenen die het tegelijk goed bedoelen. ‘In haar werk behandelt ze vooral de sociale problemen en menselijke relaties die voorkomen in het huidige Taiwan’, vermeldt het inleidinkje over Xiao Sa, en dat is hier goed gelukt.